Rozporządzić majątkiem na wypadek śmierci można jedynie przez testament, którego rozporządzenia mają pierwszeństwo przed dziedziczeniem według zasad ustawowych określających krąg spadkobierców.
Spadkodawca
Przepisy stanowią wprost, że tzw. „ostatnia wola” może zostać sporządzona tylko przez jednego spadkodawcę, który posiada pełną zdolność do czynności prawnych. Co istotne, spadkodawca może wkażdej chwili odwołać zarówno cały testament, jak i jego poszczególne postanowienia poprzez sporządzenie nowego testamentu, pozbawienie go cech, od których zależy jego ważność albo dokonanie w testamencie zmian, z których wynika wola odwołania jego postanowień.
Podstawy do unieważnienia testamentu istnieją w sytuacji, gdy spadkodawca:
- sporządził testament w stanie wyłączającym świadome bądź swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli,
- był pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby nie działał pod wpływem błędu, to nie sporządziłby testamentu owej treści,
- był pod wpływem groźby.
Na ww. przesłanki można się powoływać do trzech lat od dnia, w którym osoba mająca w tym interes dowiedziała się o przyczynie nieważności w przeciągu dziesięciu lat od otwarcia spadku, a więc od śmierci spadkodawcy.
Sposób rozporządzenia testamentowego
Możemy wyróżnić testamenty zwykłe oraz testamenty szczególne.
Do pierwszej grupy zalicza się:
- testament pisemny, który dla swej ważności musi być sporządzony w całości pismem odręcznym, podpisany i opatrzony datą,
- testament notarialny, który jest sporządzany przed notariuszem w formie aktu notarialnego,
- testament allograficzny, który polega na wyrażeniu ostatniej woli ustnie wobec urzędnika (wójta, burmistrza, prezydenta miasta, starosty, marszałka województwa, sekretarza gminy bądź powiatu, kierownika USC) w obecności dwóch świadków.
Do drugiej zaś kategorii zalicza się: - testament ustny, który polega na oświadczeniu ostatniej woli w obecności co najmniej trzech świadków w sytuacji, gdy istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy albo jeżeli wskutek szczególnych okoliczności zachowanie zwykłej formy testamentu nie było możliwe,
- testament podróżny, który polega na oświadczeniu ostatniej woli dowódcy lub zastępcy statku morskiego lub powietrznego w obecności dwóch świadków,
- testament wojskowy, którego zasady sporządzania oraz krąg osób mogących go sporządzić określa Rozporządzenie Ministra Obrony Narodowej i który polega na oświadczeniu ostatniej woli wobec sędziego wojskowego lub w obecności dwóch świadków.
Co ważne – testament szczególny traci moc z upływem sześciu miesięcy od ustania okoliczności, które uzasadniały niezachowanie formy testamentu zwykłego, chyba że spadkodawca zmarł przed upływem tego terminu.
Spadkobierca
Spadkodawca może powołać do całości lub części spadku jedną albo kilka osób. Jeżeli powołał kilku spadkobierców, nie określając ich udziałów spadkowych, należy wówczas przyjąć, że dziedziczą oni w częściach równych. Testator może również określić, jaka część spadku przypada każdemu z wyszczególnionych w rozporządzeniu spadkobiercom.
Jeżeli jeden ze spadkobierców nie chce lub nie może być spadkobiercą, przeznaczony dla niego udział w przypadku braku innego rozporządzenia, przypada pozostałym spadkobiercom testamentowym odpowiednio do przypadających im udziałom (tzw. przyrost). Nie istnieje także żadne przeciwskazanie, aby powołać „rezerwowego” spadkobiercę na wypadek, gdyby inna osoba nie chciała albo nie mogła być spadkobiercą (tzw. podstawienie).
Spadkodawca może w testamencie powołać tzw. wykonawcę testamentu do sprawowania zarządu spadkiem, jego określonym składnikiem lub zorganizowaną częścią, a jego wynagrodzenie wchodzi w skład długów spadkowych.
Zapis zwykły
Spadkodawca rozporządzając swoją wolą może w testamencie zobowiązać spadkobiercę ustawowego bądź testamentowego do spełnienia określonego świadczenia majątkowego na rzecz oznaczonej osoby (tzw. zapisobiercy). Mamy wówczas do czynienia z tzw. zapisem zwykłym, dla którego charakterystycznym jest to, że zapisobierca z chwilą otwarcia spadku staje się wierzycielem spadkobiercy lub kilku spadkobierców proporcjonalnie do wielkości ich udziałów z uprawnieniem żądania jego wykonania – w braku odmiennej woli spadkodawcy – niezwłocznie po ogłoszeniu testamentu.
W odróżnieniu od zapisu windykacyjnego, który istotnie ogranicza zakres składników majątku możliwy do rozdysponowania, przedmiotem zapisu zwykłego może być w zasadzie każdy przedmiot lub prawo majątkowe, a sam zapis może być uczyniony pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu.
Zapis windykacyjny
Spadkobierca może w testamencie sporządzonym w formie aktu notarialnego umieścić rozrządzenie spadkowego, na mocy którego oznaczona osoba nabywa przedmiot zapisu z chwilą otwarcia spadku. Mamy wówczas do czynienia z tzw. zapisem windykacyjnym.
Tego rodzaju rozrządzenie może zostać ustanowione wyłącznie dla określonych składników majątku i ustawa nie pozostawia w tym zakresie żadnej swobody. Przedmiotem zapisu windykacyjnego może być:
- rzecz oznaczona co do tożsamości (np. dzieło sztuki),
- zbywalne prawo majątkowe (np. udziały w spółce),
- przedsiębiorstwo lub gospodarstwo rolne,
- ustanowienie na rzecz zapisobiercy użytkowania lub służebności,
- ogół praw i obowiązków wspólnika spółki osobowej (jawnej, partnerskiej, komandytowej i komandytowo-akcyjnej).
Zastrzeżenie warunku lub terminu uczynione przy ustanawianiu zapisu windykacyjnego uważa się za nieistniejące.
Co więcej prawo spadkowe uważa ustanowienie zapisu windykacyjnego, jeżeli w chwili otwarcia spadku przedmiot zapisu nie należy do spadkodawcy albo spadkodawca był zobowiązany do jego zbycia.
Polecenie testamentowe
Ostatnim z rozrządzeń spadkodawcy, które może znaleźć się w treści pozostawionego przez niego testamentu, jest tzw. polecenie. Polega ono na nałożeniu na spadkobiercę lub zapisobiercę obowiązku oznaczonego działania lub zaniechania, nie czyniąc przy tym nikogo wierzycielem. Co ważne, przepisy nie przewidują żadnej sankcji za niewykonanie polecenia testamentowego.
