Czynność prawna stanowi instrument, za pomocą którego podmioty prawa cywilnego mają możliwość kształtować (tworzyć, znosić i zmieniać) wiążące je stosunki prawne, tj. przyjmować na siebie obowiązki prawne i zyskiwać uprawnienia. Oświadczenie woli natomiast to zasadnicza treść czynności prawnej, czyli zachowanie się osoby, które w dostateczny sposób ujawnia jej wolę wywołania skutku prawnego.
Jednym ze sposobów ujawnienia woli może być wyrażenie jej poprzez zawarcie umowy cywilnoprawnej. Jednak w sytuacji, kiedy podjęcie lub wyrażenie woli zawiera nieprawidłowości, umowa może stać się nieważna z mocy prawa. Nieważność tę można podzielić na bezwzględną (wówczas dana czynność prawna nie wywoła skutków prawnych od chwili jej powstania) oraz względną (czynność prawna będzie wprawdzie ważna, ale istnieje możliwość jej wzruszenia w określonym terminie i przez określoną osobę).
Kodeks cywilny w dziale IV zawiera katalog wad oświadczeń woli, w którym wyróżnia się następujące pięć rodzajów wad oświadczeń woli: stan wyłączający świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli, pozorność, błąd, podstęp, groźbę.
To właśnie od nich uzależnione są skutki nieważności zawarcia umowy. Z nieważnością bezwzględną zawarcia umowy mamy do czynienia po pierwsze wówczas, gdy osoba składająca oświadczenie woli znajduje się w nienaturalnej kondycji psychofizycznej, którą to ustawodawca, w art. 82 k.c., podzielił na dwie grupy stanów faktycznych, tj. stan wyłączający świadomość oraz stan wyłączający swobodę. Stany te występują, gdy osoba podejmująca decyzję, a tym samym składająca oświadczenie woli, nie miała właściwego rozeznania, nie mogła zrozumieć posunięć własnych czy innych osób albo nie zdawała sobie sprawy z tego, co robi. Przyczyną takiego stanu mogą być wszelkiego rodzaju zaburzenia psychiczne, niezależnie od ich podłoża, zespół otępienny, wyczerpanie organizmu i siły woli spowodowane długotrwałą chorobą, stany depresyjne i maniakalne, alkoholizm, narkomania, stan po podaniu silnych leków psychotropowych, zatrucie toksycznymi substancjami, gorączka, hipnoza, agonia. Co istotne – wszystkie te przyczyny nie muszą być permanentne – wystarczy, że osoba składająca oświadczenie woli doznała nawet przemijających zaburzeń, ale zaburzenia te wystąpiły w chwili podejmowania decyzji i dokonania czynności prawnej.
Nieważność bezwzględna ma miejsce także w przypadku kolejnej wady oświadczenia woli, jaką jest pozorność, zawarta art. 83 k.c. Jest to sytuacja, w której jedna strona składa drugiej stronie (za jej zgodą) pozorne oświadczenie woli, zazwyczaj w celu ukrycia innej czynności prawnej. Strony umowy mogą zatem umówić się, aby złożone oświadczenie woli albo wywołało inny skutek (sobie tylko znany) niżeli ten, który wynika z zawartej czynności prawnej, albo w ogóle nie wywoła żadnego skutku prawnego. Zatem, aby można było powołać się na pozorność, muszą zostać spełnione łącznie cztery przesłanki, tj. złożenie oświadczenia woli, brak zamiaru wywołania skutków prawnych, skierowanie oświadczenia do określonego adresata, zgoda drugiej strony (adresata oświadczenia woli na pozorność).
Jeśli chodzi o nieważność względną zawieranej umowy ma miejsce w przypadku pozostałych wad oświadczenia woli, jakimi są błąd (art. 84 k.c.), podstęp (art. 86 k.c.) oraz groźba (art. 87 k.c.).
W doktrynie za błąd uważa się mylne wyobrażenie człowieka o rzeczywistości lub brak jakiegokolwiek wyobrażenia czy też niezgodne z rzeczywistością wyobrażenie o samej czynności. Aby można było skutecznie powołać się na ten rodzaj wady oświadczenia woli muszą zostać spełnione łącznie dwie przesłanki – po pierwsze błąd musi odnosić się do czynności prawnej (i to do wszelkich składników czynności prawnej wyznaczających treść stosunku prawnego, a więc: tych zawartych wprost w wyrażonej czynności, wynikających z obowiązujących przepisów, zasad współżycia społecznego i ustalonych zwyczajów) i, po drugie – błąd musi być istotny (musi uzasadniać przypuszczenie, że gdyby składający oświadczenie woli nie działał pod wpływem błędu i oceniał sprawę rozsądnie, nie złożyłby oświadczenia tej treści). Co warto podkreślić – powołanie się na błąd przy zawarciu umowy będzie możliwe w terminie roku od jego wykrycia.
Jeśli chodzi o podstęp, to w doktrynie jedni uznają go za kwalifikowaną postać błędu, inni zaś za odrębną wadę oświadczenia woli. Niezależnie jednak od klasyfikacji, istota postępu polega na świadomym, niedozwolonym i celowym działaniu polegającym na naruszeniu swobody decyzyjnej drugiej osoby. Na kanwie art. 86 k.c. oświadczenie woli jest wadliwe, jeżeli miało miejsce podstępne wywołanie błędu, pod wpływem którego doszło do złożenia oświadczenia woli – przy czym od skutków prawnych takiego oświadczenia woli będzie można uchylić się nie tylko w przypadku błędu istotnego, ale także gdy był on nieistotny albo nie dotyczył treści czynności prawnej w ogóle.
Ostatnim rodzajem wady oświadczenia woli, z którą mamy do czynienia na gruncie przepisów cywilnych przy zawieraniu umowy jest groźba bezprawna. Ma ona miejsce w przypadku, gdy składający oświadczenie woli w prawdzie ma prawidłowe wyobrażenie o rzeczywistości, aczkolwiek dokonuje czynności prawnej na skutek presji wywieranej przez grożącego i wbrew swojej chęci. Samo uchylenie się od skutków dokonanej czynności prawnej będzie możliwe tylko wtedy, gdy groźba jest poważna, sprzeczna z ustawą czy zasadami współżycia społecznego. Podobnie jak w przypadku błędu – na groźbę trzeba powołać się w określonym ustawowo terminie roku od ustania stanu obawy.
